خلاصه کتاب از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران ( نویسنده منوچهر دراج )

کتاب «از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران» نوشته منوچهر دراج، تلاشی عمیق برای پاسخ به چرایی ریشه های انقلاب ۱۳۵۷ ایران از طریق بررسی تاریخی پوپولیسم و نقش مذهب در این سرزمین کهن است.

این اثر ارزشمند، به خواننده امکان می دهد تا با دیدگاهی نو، تحولات سیاسی-اجتماعی ایران را از دوران باستان تا عصر معاصر درک کند و جایگاه منحصربه فرد مذهب و مردم باوری را در این مسیر تاریخی بازشناسد. این کتاب تحلیلی، خواننده را به سفری فکری می برد که در آن، هر گام از تاریخ ایران، به عنوان گواهی بر ماهیت پایدار مردم باوری و نقش دین در بسیج توده ها آشکار می شود. منوچهر دراج با رویکردی میان رشته ای، نه تنها به تشریح وقایع می پردازد، بلکه به چرایی و چگونگی تکامل این پدیده ها نیز اشراف کامل دارد.

معرفی نویسنده و جایگاه کتاب

منوچهر دراج، پروفسور برجسته ایرانی تبار و متخصص علوم سیاسی مقیم آمریکا، با آثار پژوهشی عمیق خود به زبان انگلیسی، سهم بسزایی در مطالعات ایران شناسی داشته است. از مهم ترین آثار ترجمه شده او به فارسی، می توان به کتاب «از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران» اشاره کرد که به یکی از منابع کلیدی در فهم تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران تبدیل شده است. این کتاب که با ترجمه روان و دقیق فرخزاد فرزین زند و همت انتشارات پر به فارسی زبانان عرضه شده، فراتر از یک روایت تاریخی صرف است؛ بلکه یک تحلیل جامعه شناختی از نیروهای زیرین تحولات ایران را ارائه می دهد.

اثر دراج، جایگاهی محوری در مباحث مربوط به انقلاب ایران پیدا کرده و توجه پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ معاصر را به خود جلب نموده است. اهمیت این کتاب نه تنها به دلیل طرح پرسش های اساسی درباره انقلاب ۱۳۵۷ است، بلکه به دلیل رویکرد نوآورانه آن در شناسایی ریشه های مردم باوری و مخالفت در بستر تاریخی-دینی ایران است. دراج در این کتاب تلاش می کند تا پیچیدگی های جامعه ایرانی را از منظر پوپولیسم و نقش پایدار مذهب، به ویژه تشیع، در آن، رمزگشایی کند. او با ارجاع به ریشه های دیرینه فرهنگی و دینی ایران، از دوران زرتشت تا ظهور اسلام و سپس تحولات تشیع، رشته ای پیوسته از مردم باوری را ترسیم می کند که در نهایت به اوج گیری آن در انقلاب ۱۳۵۷ منجر می شود.

مفهوم سازی مردم باوری (پوپولیسم) از دیدگاه منوچهر دراج

منوچهر دراج در کتاب خود، نگاهی خاص و بومی به مفهوم پوپولیسم (مردم باوری) ارائه می دهد که با تعاریف صرفاً غربی از این پدیده متفاوت است. او پوپولیسم را نه صرفاً یک پدیده سیاسی مدرن، بلکه نیرویی عمیقاً ریشه دار در فرهنگ و تاریخ ایران می داند که همواره به عنوان ابزاری قدرتمند برای مخالفت و بسیج توده ها عمل کرده است. دراج استدلال می کند که پوپولیسم در ایران، پیوندی ناگسستنی با مفاهیم دینی و عدالت خواهانه داشته و از دیرباز، بستری برای اعتراض به ظلم و ناکارآمدی حکومت ها فراهم آورده است.

از دیدگاه او، پوپولیسم در ایران به معنای توانایی رهبران یا جریان ها برای برقراری ارتباط مستقیم و عمیق با مردم و نمایندگی آرمان ها، نارضایتی ها و انتظارات آن هاست. این ارتباط اغلب از طریق بهره گیری از نمادها و ارزش های فرهنگی و دینی مشترک تقویت می شود. دراج بر این باور است که در ایران، برخلاف بسیاری از کشورهای غربی، پوپولیسم کمتر جنبه ای صرفاً اقتصادی یا طبقاتی داشته و بیشتر با هویت جویی، عدالت طلبی و آرمان های مذهبی آمیخته شده است. این خاصیت، به آن امکان داده تا در بزنگاه های تاریخی، به ابزاری مؤثر برای گردآوری توده ها و ایجاد جنبش های اعتراضی تبدیل شود.

این مردم هستند که ستون فقرات مذهب را تشکیل می دهند. (حضرت علی(ع))

این تعریف به ما کمک می کند تا انقلاب ۱۳۵۷ را نه یک پدیده ناگهانی یا غیرمنتظره، بلکه اوج گیری طبیعی یک جریان تاریخی ببینیم که در آن، مذهب به عنوان یک نیروی بسیج کننده و پوپولیستی به کار گرفته شد. دراج نشان می دهد که چگونه روحانیت و دیگر جریان های مردمی، با تکیه بر این ریشه های تاریخی و با استفاده از زبان و نمادهای قابل فهم برای توده ها، توانستند پیوندی عمیق با جامعه برقرار کرده و به رهبری جنبش های بزرگ سیاسی بپردازند.

ریشه های کهن مردم باوری و مخالفت در ایران (پیش از اسلام تا سده ۱۸)

دراج برای فهم دقیق ماهیت پوپولیسم در ایران، به کاوش در اعماق تاریخ می پردازد و ریشه های آن را از دوران پیش از اسلام تا قرن هجدهم میلادی بررسی می کند. این نگاه تاریخی به خواننده کمک می کند تا پیوستگی و تداوم الگوهای مقاومت و بسیج مردمی را در طول قرون متمادی مشاهده کند.

اهمیت بنیادی سنت های دینی-سیاسی ایران پیش از اسلام

نویسنده بحث خود را از دوران باستان و اهمیت بنیادی سنت های دینی-سیاسی ایران پیش از اسلام آغاز می کند. او نشان می دهد که چگونه دین زرتشت و نهادهای دینی آن، پایه های اولیه الگوهای مقاومت و مشروعیت را در جامعه ایرانی شکل دادند. مفاهیمی مانند مبارزه بین خیر و شر، اهمیت عدالت، و نقش رهبری دینی در هدایت جامعه، در فرهنگ ایرانی ریشه دواندند. این باورها، زمینه را برای شکل گیری نوعی از مردم باوری فراهم آوردند که در آن، رهبران دینی یا کسانی که خود را پاسدار ارزش های الهی و مردمی می دانستند، می توانستند به منبع قدرت و مشروعیت تبدیل شوند و در برابر حاکمیت های ظالم ایستادگی کنند.

میراث خاستگاه های مردم باوری در اسلام: پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع)

سپس، دراج به میراث خاستگاه های مردم باوری در اسلام می پردازد، به ویژه با تمرکز بر نقش پیامبر اسلام (ص) و حضرت علی (ع) در تبیین مفاهیم عدالت خواهی، مقاومت در برابر ظلم و رهبری مردمی. او استدلال می کند که آموزه های اولیه اسلام، به خصوص در مکتب تشیع، بر مفاهیمی چون قیام علیه ستم، حمایت از مستضعفین و نقش پیشوا در برقراری عدالت تاکید دارد. شخصیت های مانند حضرت علی (ع) که خود را خادم و همراه مردم می دانستند، به نمادهایی از رهبری مردمی و عدالت خواهانه تبدیل شدند. این الگوها، به ویژه در بستر تاریخی ایران و گرایش آن به تشیع، نیروی محرکه ای قوی برای جنبش های مردمی و مخالفت با حکومت های خودکامه فراهم آورد.

سیر تاریخی مردم باوری در دوران اسلامی ایران

کتاب به سیر تاریخی مردم باوری در دوران اسلامی ایران می پردازد، از جنبش های هزاره گرا (میلنیالیستی) که اغلب ریشه های دینی داشتند و وعده ظهور یک منجی را می دادند، تا حضور فزاینده علما در ساختار قدرت و نقش آن ها در مخالفت های سیاسی. جنبش هایی مانند سربداران، صفویان و دیگر نهضت های شیعی که با تکیه بر حمایت مردمی و رهبری دینی شکل گرفتند، نمونه های روشنی از تداوم این الگو هستند. دراج نشان می دهد که چگونه علما، به تدریج به عنوان متولیان ارزش های دینی و مدافعان حقوق مردم در برابر حاکمان، جایگاهی محوری در جامعه ایران یافتند. این جایگاه، به آن ها امکان می داد تا در بزنگاه های تاریخی، به عنوان سخنگویان و رهبران جنبش های اعتراضی ظهور کنند و پایه و اساس مردم باوری را در ساختار اجتماعی و سیاسی ایران عمیق تر سازند.

نقش تاریخی علما در مخالفت های سیاسی ایران

در بستر تاریخ ایران، علما همواره نقش برجسته ای در شکل گیری جنبش های سیاسی و مردمی ایفا کرده اند. منوچهر دراج با تحلیل جایگاه علما، آن ها را نه تنها متولیان ارزش های سنتی و دینی، بلکه ارتباط دهنده اصلی با توده های مردم می داند. این پیوند عمیق، به روحانیت توانایی بی نظیری برای بسیج و رهبری مردم در برابر حکومت ها بخشیده است.

کتاب دراج نمونه های تاریخی متعددی را از نقش علما در جنبش های سیاسی ایران بررسی می کند. یکی از بارزترین این نمونه ها، جنبش مشروطه است که در آن، علما با صدور فتواها و حضور در صفوف مردم، به یکی از نیروهای اصلی برای مطالبه عدالت و قانون تبدیل شدند. شخصیت هایی چون آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی، با اتکا به پایگاه مردمی خود، توانستند نقش تعیین کننده ای در این انقلاب ایفا کنند.

دراج همچنین به نقش چهره هایی مانند میرزا کوچک خان جنگلی و شیخ محمد خیابانی اشاره می کند که با وجود خاستگاه های مختلف، هر دو رهبرانی با حمایت مردمی گسترده بودند که به نحوی با مفاهیم دینی و عدالت خواهانه پیوند خورده بودند. این جنبش ها، نشانگر ظرفیت های بالای مردم باوری در ایران برای مقابله با قدرت مرکزی هستند.

در دوران معاصر، دراج به تحلیل مواضع و فعالیت های چهره هایی مانند آیت الله مدرس، آیت الله کاشانی و آیت الله بروجردی می پردازد. آیت الله مدرس، در دوران رضا شاه، تنها روحانی تراز اول مجلس بود که آشکارا با سیاست های سکولار شاه مخالفت کرد و نمادی از مقاومت دینی در برابر استبداد شد. این مقاومت، ریشه های عمیق تری از پیوند روحانیت با مردم را آشکار می سازد.

از سوی دیگر، رویکرد آیت الله کاشانی در اواخر دوران پهلوی اول و اوایل پهلوی دوم، و سپس آیت الله بروجردی، نشان دهنده تغییرات و تنوع در رویکردهای روحانیت بود. کاشانی در مقاطعی با فدائیان اسلام همکاری کرد و به مخالفت با محمدرضا شاه پرداخت، هرچند که در نهایت از فعالیت های سیاسی کناره گیری کرد. آیت الله بروجردی نیز با رویکردی متفاوت، بیشتر بر حفظ حوزه و آرامش دینی تاکید داشت و روابط دوستانه ای با دربار برقرار نمود، که این امر نشان دهنده پیچیدگی و عدم یکپارچگی در مواضع روحانیت در قبال حکومت بود. با این حال، حتی در دوران سکوت نسبی برخی علما، پیوند میان مذهب و مردم باوری از بین نرفت، بلکه در لایه های زیرین جامعه، به انتظار فرصتی برای ظهور دوباره باقی ماند.

صورت های مردم باوری در دوران معاصر از نگاه دراج

منوچهر دراج در تحلیل خود از مردم باوری در ایران، به بررسی صورت های مختلف این پدیده در دوران معاصر می پردازد و آن ها را به چند دسته اصلی تقسیم می کند که هر یک ویژگی ها و اهداف خاص خود را داشته اند. این دسته بندی به خواننده کمک می کند تا تنوع و پیچیدگی جریان های مردم باورانه را درک کند.

مردم باوری نو اسلامی

یکی از مهم ترین صورت های مردم باوری که دراج به آن می پردازد، مردم باوری نو اسلامی است. این جریان، با تکیه بر بازخوانی و تفسیر جدیدی از اسلام، سعی در ارائه راه حل های اسلامی برای مسائل مدرن داشت. چهره هایی مانند دکتر علی شریعتی و روحانیونی با تفکرات مشابه، تلاش کردند تا اسلام را به عنوان یک ایدئولوژی انقلابی و رهایی بخش معرفی کنند که قادر به بسیج توده ها علیه استبداد و استعمار است. این نوع مردم باوری، بر عدالت اجتماعی، استقلال ملی و بازگشت به خویشتن اسلامی تأکید داشت و توانست بخش وسیعی از جوانان، دانشجویان و اقشار مذهبی جامعه را جذب کند.

ستایش خداوند خدمت به خلق او یعنی همان مردم است. (علی شریعتی)

مردم باوری روشن فکران سکولار و مذهبی

دراج همچنین به تفاوت ها و نقاط اشتراک میان مردم باوری روشن فکران سکولار و مذهبی می پردازد. روشن فکران سکولار، اگرچه با رهبران مذهبی در مبانی فکری متفاوت بودند، اما در دغدغه مردم و مخالفت با استبداد، گاهی هم سو عمل می کردند. آن ها نیز به دنبال بسیج مردم برای تحقق آرمان هایی چون آزادی، عدالت و توسعه بودند، اما رویکردشان بیشتر بر پایه های عقلی و غربی استوار بود. در مقابل، روشن فکران مذهبی تلاش می کردند تا میان سنت و مدرنیته، و میان اسلام و مفاهیم نوین، پلی بزنند. این گروه نیز به دنبال عدالت خواهی و اصلاحات بودند، اما از چارچوب های فکری و ارزشی اسلامی بهره می بردند. دراج با ظرافت، به بررسی تلاقی ها و واگرایی های این دو جریان در طول تاریخ معاصر می پردازد.

مردم باوری روحانی

اما تمرکز اصلی دراج، بر مردم باوری روحانی است که آن را عامل اصلی در انقلاب ۱۳۵۷ می داند. او استدلال می کند که این نوع پوپولیسم، ریشه های عمیق تری در جامعه ایرانی دارد و از طریق ارتباط مستقیم روحانیت با مردم در مساجد، حسینیه ها و تکایا، و با استفاده از زبان و نمادهای مذهبی قابل فهم برای توده ها، توانست قدرت بسیج کنندگی عظیمی پیدا کند. روحانیون با تکیه بر جایگاه تاریخی خود به عنوان مدافعان ارزش های دینی و اجتماعی، توانستند رهبری جنبش های اعتراضی را به دست گیرند. این نوع مردم باوری، به ویژه در بستر نارضایتی های اجتماعی و سیاسی دوران پهلوی، به اوج خود رسید و با کاریزمای رهبرانی چون آیت الله خمینی، به نیروی مسلط و پیروز انقلاب تبدیل شد. دراج نشان می دهد که چگونه این نوع از پوپولیسم، با پیوند زدن آرمان های دینی با خواسته های عدالت خواهانه و ضداستبدادی مردم، به ابزاری بی بدیل برای تحول سیاسی تبدیل گشت.

انقلاب ۱۳۵۷ ایران: اوج مردم باوری روحانی

منوچهر دراج در بخش مهمی از کتاب خود، انقلاب ۱۳۵۷ ایران را به مثابه اوج و تبلور نهایی جریان مردم باوری روحانی در تاریخ این سرزمین تحلیل می کند. او استدلال می کند که تفوق علما در سال ۵۷ نه یک پدیده غیرعادی و نه یک حادثه تاریخی اتفاقی بود، بلکه نتیجه منطقی و طبیعی سیر طولانی مدت حضور مذهب و روحانیت در بطن جامعه و رهبری جنبش های مردمی بود.

دراج با دقت توضیح می دهد که چگونه مذهب، به تدریج به «ابزار و آلت تلقینات پوپولیستی» تبدیل شد. این فرآیند از طریق استفاده هوشمندانه از نمادها، مفاهیم، و روایات دینی که ریشه های عمیق در فرهنگ عامه داشتند، صورت گرفت. مساجد، حسینیه ها و مجالس عزاداری، نه تنها اماکن عبادی، بلکه به کانون های اصلی سازماندهی و بسیج سیاسی تبدیل شدند. روحانیون با استفاده از منبرها و ارتباط چهره به چهره با مردم، توانستند پیام انقلاب را به ساده ترین و مؤثرترین شکل ممکن به گوش توده ها برسانند و آنان را برای مشارکت در جنبش تهییج کنند.

او بر این باور است که انقلاب ۱۳۵۷ را باید به مثابه «استرداد» و «احیاء نمادهای فرهنگی دیرینه» در برابر مدرنیزاسیون تحمیلی رژیم پهلوی درک کرد. سیاست های نوسازی اجباری، که اغلب با نادیده گرفتن ارزش های سنتی و مذهبی جامعه صورت می گرفت، شکاف عمیقی میان حکومت و مردم ایجاد کرده بود. در چنین فضایی، انقلاب به نوعی بازگشت به ریشه ها و هویت فرهنگی-دینی ملت ایران تعبیر شد که در آن، مذهب نه تنها یک نیروی ضد استبدادی، بلکه یک عنصر بازیابی کننده عزت و اصالت ملی بود.

چگونگی بسیج همگانی در انقلاب ۱۳۵۷ نیز از نکات مهمی است که دراج به آن می پردازد. او نشان می دهد که چگونه با تکیه بر همین ابزار پوپولیستی مذهبی، اقشار مختلف جامعه – از بازار و دانشگاهیان گرفته تا روستاییان و کارگران – به یکدیگر پیوستند. این بسیج نه تنها برای گسترش و تحکیم پایه های رژیم جدید به کار گرفته شد، بلکه برای ترساندن و خاموش ساختن مخالفین انقلاب نیز مورد استفاده قرار گرفت. تحکیم پایه های رژیم جدید بر اساس همین پوپولیسم مذهبی صورت گرفت، به طوری که ایدئولوژی جدید، با تکیه بر مفاهیم ولایت فقیه و حاکمیت مردم، توانست مشروعیت خود را از دل خواسته های مردمی و ریشه های عمیق مذهبی استخراج کند و در طول سالیان متمادی، این ماهیت مردم باورانه را حفظ نماید.

نتیجه گیری نویسنده: ماهیت پایدار مردم باوری در ایران

در بخش نتیجه گیری کتاب «از زرتشت تا خمینی»، منوچهر دراج به خلاصه ای از دستاوردهای عمده تحقیق خود می پردازد و تاکید می کند که ماهیت انقلاب ایران و دینامیسم سیاسی خاورمیانه را باید در پرتو مفهوم مردم باوری درک کرد. او با جمع بندی مباحث تاریخی و جامعه شناختی خود، پاسخی نهایی به پرسش اصلی کتاب (چرا انقلاب ۱۳۵۷ در ایران رخ داد؟) ارائه می دهد و نقش پایدار مردم باوری در تحولات ایران را برجسته می سازد.

دراج نتیجه می گیرد که انقلاب اسلامی ایران نه یک اتفاق منحصر به فرد یا غیرقابل پیش بینی، بلکه نقطه اوج یک فرآیند تاریخی طولانی مدت است که در آن، مردم باوری و مذهب، همواره به عنوان دو نیروی هم سو و قدرتمند در بسیج توده ها و ایجاد تغییرات سیاسی عمل کرده اند. او تاکید می کند که حضور و نفوذ علما در جامعه ایرانی، به دلیل جایگاهشان به عنوان متولیان ارزش های سنتی و مروجین فرهنگ عامه، همراه با سابقه صد ساله کنشگری سیاسی شان، آن ها را به بخش جدایی ناپذیر و موثق مردم باوری ایرانی تبدیل کرده است. به قدرت رسیدن آن ها در سال ۱۳۵۷ نیز بر اساس همین امتیاز ولایت مدارانه و پیوند عمیق با آرمان های مردمی بود.

تحقیقات دراج در خصوص ویژگی های اسلام شیعی، مبحث پوپولیسم و تحولات اجتماعی ایران، دستاوردهای عمده ای را در مباحث جاری درباره ماهیت انقلاب ایران و به طور کلی دینامیسم سیاسی و تغییرات اجتماعی در خاورمیانه به ارمغان آورده است. او با ارائه یک چارچوب تحلیلی منسجم، به فهم عمیق تری از چگونگی شکل گیری جنبش های مردمی و نقش مذهب در آن ها کمک می کند. این کتاب، ماهیت پویای پوپولیسم در ایران را نشان می دهد که چگونه می تواند در اشکال مختلف ظاهر شود و به عنوان نیرویی برای مقاومت، تغییر یا حتی تثبیت قدرت عمل کند. از این رو، دراج بر این باور است که تا زمانی که ریشه های تاریخی و فرهنگی مردم باوری در ایران پابرجا هستند، این پدیده همواره می تواند در تحولات آینده نیز نقش آفرینی کند.

نقد و ارزیابی کتاب و جایگاه آن در مطالعات ایران

کتاب «از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران» اثر منوچهر دراج، با وجود اینکه به یکی از منابع مهم در مطالعات ایران شناسی تبدیل شده، مانند هر اثر علمی دیگری، نقاط قوت و انتقاداتی را نیز به خود دیده است. بررسی این جنبه ها به درک عمیق تر جایگاه این کتاب در میان آثار مربوط به انقلاب ایران کمک می کند.

نقاط قوت کتاب

یکی از نقاط قوت اصلی کتاب دراج، ارائه رویکردی میان رشته ای به پدیده انقلاب و مردم باوری است. نویسنده با تلفیق دانش تاریخ، علوم سیاسی و جامعه شناسی، تحلیلی جامع و چندوجهی از علل و ریشه های انقلاب ۱۳۵۷ ارائه می دهد که صرفاً به عوامل اقتصادی یا سیاسی محدود نمی شود. این رویکرد به خواننده کمک می کند تا پیچیدگی های پدیده انقلاب را در تمامی ابعاد آن درک کند.

تحلیل عمیق از نقش مذهب و پوپولیسم نیز از دیگر نقاط قوت بارز کتاب است. دراج با ریشه یابی تاریخی نقش مذهب در فرهنگ و سیاست ایران و ارتباط آن با مفهوم مردم باوری، بینش های تازه ای را ارائه می دهد که پیش از او کمتر مورد توجه قرار گرفته بود. او نشان می دهد که چگونه مفاهیم دینی و رهبری روحانیون، در طول قرون، به بستری برای بسیج مردمی و مخالفت با حکومت ها تبدیل شده اند. این تحلیل به روشن شدن چرایی برآمدن روحانیت در انقلاب ۱۳۵۷ کمک شایانی می کند.

همچنین، نگاه نویسنده به تداوم تاریخی پوپولیسم، از دوران زرتشت تا معاصر، به خواننده اجازه می دهد تا انقلاب را نه یک گسست ناگهانی، بلکه تداوم و اوج گیری روندهای تاریخی دیرینه ببیند. این پایداری و ثبات در الگوهای رفتاری و فکری مردم باوری، از نکات بسیار مهمی است که دراج آن را برجسته می سازد.

برخی انتقادات و جایگاه کتاب

با این حال، برخی انتقاداتی نیز به کتاب دراج مطرح شده است. یکی از این انتقادات، درباره ارتباط مستقیم و تنگاتنگ میان زرتشت و تاریخ معاصر ایران است که برخی منتقدان آن را بیش از حد کش دار می دانند. این گروه معتقدند که دراج ممکن است در یافتن ریشه های پوپولیسم در دوران پیش از اسلام، بیش از حد از شواهد تاریخی فاصله گرفته باشد. با این حال، می توان استدلال کرد که هدف دراج از این پیوند، نه لزوماً اثبات یک خط ارتباطی مستقیم و بی واسطه، بلکه نشان دادن تداوم فرهنگی و تاثیر سنت های کهن بر شکل گیری الگوهای فکری و اجتماعی است که زمینه را برای مردم باوری در ادوار بعدی فراهم کرده اند.

همچنین، برخی ممکن است به بحث بی طرفی نویسنده در تحلیل هایش بپردازند. اما در نهایت، جایگاه کتاب دراج در مطالعات ایران، به عنوان اثری که رویکردی متفاوت و عمیق به انقلاب ایران ارائه می دهد، غیرقابل انکار است. این کتاب نه تنها به فهم بهتر علل انقلاب کمک می کند، بلکه به پژوهشگران بعدی نیز ابزارهای مفهومی جدیدی برای تحلیل دینامیسم های سیاسی و اجتماعی در ایران و منطقه خاورمیانه می دهد. مطالعه آن برای هر علاقه مند به تاریخ و جامعه شناسی ایران، دریچه ای نو به روی فهم پدیده های پیچیده این سرزمین خواهد گشود.

سخن پایانی

کتاب «از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران» نوشته منوچهر دراج، بی شک یکی از آثار کلیدی و تأثیرگذار در فهم پیچیدگی های تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران معاصر است. این کتاب، فراتر از یک روایت صرف از وقایع، به تحلیل ریشه های عمیق مردمی و مذهبی انقلاب ۱۳۵۷ می پردازد و به خواننده کمک می کند تا نه تنها «چه اتفاقی افتاد»، بلکه «چرا اتفاق افتاد» را نیز درک کند. دراج با کاوش در اعماق تاریخ، از دوران زرتشت تا ظهور اسلام و سپس تحولات تشیع و نقش روحانیت، رشته ای پیوسته از مردم باوری را ترسیم می کند که در نهایت به اوج گیری آن در انقلاب اسلامی منجر می شود.

این کتاب به ویژه برای دانشجویان و پژوهشگران رشته های تاریخ، علوم سیاسی و جامعه شناسی، علاقه مندان به انقلاب ۱۳۵۷ و ریشه های فکری آن، و همچنین کسانی که به دنبال درک عمیق تر از نقش مذهب و پوپولیسم در تحولات ایران هستند، بسیار ارزشمند است. مطالعه این اثر، به خواننده دیدگاهی جامع و تحلیلی از نیروهایی می دهد که در طول قرون متمادی، مسیر تاریخ ایران را شکل داده اند. با خواندن خلاصه کتاب از زرتشت تا خمینی: مردم باوری و مخالفت در ایران ( نویسنده منوچهر دراج ) می توان به درکی ساختاریافته از این پدیده دست یافت و به سوی مطالعات عمیق تر گام برداشت.