«دین و هویت؛ تجربه مراکش»

 در ابتدا کمی از ورود تمدن جدید به کشورهای اسلامی و تاثیرات آن بر هویت این جوامع توضیح دهید. و اینکه چرا تجربه برخورد این تمدن های قدیمی با تمدن جدید از نظر شما این مقدار اهمیت دارد؟

چگونگی تجربه با تاریخ جدید بسیار مهم است خصوصا در مورد کشورهایی که سابقه فرهنگی تمدنی درخشانی دارند. می توان گفت موفقیت این کشورها در گذارِ موفق به دنیای جدید و نیل به توسعه پایدار عمدتا مرهون همین تجربه است. حال مسیله این است که این تجربه چگونه صورت گرفته و اینکه تجربه مراکش در این مورد چگونه بوده است. البته این سخن در مورد عموم کشورهای آسیایی و شمال افریقایی که از فرهنگ و تمدن قدیمی و ریشه داری برخوردار هستند، صحیح است؛ اعم از آنکه اسلامی باشند، و یا غیر اسلامی همچون کشورهای آسیای دور، از چین گرفته تا تایلند و ویتنام. داستان در مورد سایر ممالک جهان سوم، چه در امریکای لاتین و چه در افریقای سیاه به نوعی دیگر است و به دلایل تاریخی و فرهنگی و تمدنی تفاوت بزرگی با عموم کشورهای آسیایی دارد.

بازمی گردیم به تجربه مراکش و اینکه تجربه ورود به تاریخ جدید در این کشور حداقل از همسایگانش موفق تر بوده است. گاهی انتقال به دوران جدید و جهان جدید از طریق تاکید بر ممیّزات فرهنگی و تمدنی و هویتی صورت می گیرد. معمولا چنین جریانی آگاهانه انتخاب می شود، یعنی با تصمیم حاکمیت و احیانا نخبگان و مردم انجام می شود که در این صورت نتیجه موفقیت آمیزتر خواهد بود نسبت به آنجایی که انتقال بدون توجه و یا بدون تاکید به چنین هویتی صورت گیرد.

هنگامی که انتقال با تاکید بر هویت تاریخی صورت می گیرد، عملا نسل های بعدی، و حتی نسل اول، دچار خلا هویتی نخواهند شد تا تاریخ جدید یا تمدن جدید بخواهد آن را پر کند. نه تنها دچار این خلا نمی شوند بلکه اعتماد به نفسی که به دلیل تاکید بر هویت تاریخی در آنان ایجاد می شود، مانع از وادادگی و ول شدگی جامعه به لحاظ فرهنگی و هویتی می شود. در مجموع می توان گفت سنتز موفقی بین هویت تاریخی و فرهنگی و شرایط جدید، ایجاد می شود. این سنتز عملاً موفق تر از آنجایی است که انتقال در عدم تاکید بر عناصر هویتی انجام می شود. نمونه ی آن در مورد بحث ما مراکش، تونس، الجزایر و موریتانی و به عنوانی لیبی است. اینان مجموعه ی مغرب عربی هستند و اتفاقا چهار کشور نخست تحت سلطه فرانسوی ها بودند و این جریان به طور طبیعی شرایط مشابهی را برایشان در بسیاری از زمینه ها ایجاد کرده است. در تونس انتقال به تمدن جدید کم و بیش بدون توجه به ممیزاتی بود که جامعه تونس به لحاظ هویتی داشت. البته الجزایر به دلیل شدت تخریب و خشونت استعمار فرانسه داستان کاملا متفاوتی دارد. بنابراین بهتر است تونس و مراکش با هم مقایسه شوند. موریتانی هم به دلیل بزرگی سرزمین و کمی جمعیت، همچون لیبی، حالتی استثنایی دارد. مضافا که به دلایلی می توان گفت موریتانی اخیرا به تاریخ جدید وارد شده است.

در تونس چگونه این انتقال صورت گرفت؟

چنانچه گفته شد در تونس این تجربه در خلا تاکید به هویت فرهنگی ، آداب و رسوم سنتی انجام شد. اما در مغرب برعکس تونس، انتقال به تمدن جدید با چنین تاکیدی انجام گردید. حاکمیت بر چنین انتقالی تاکید داشت و خود بدان ملتزم بود.

در یک برآورد بی طرفانه تونسی ها در برنامه های توسعه گرایانه به معنی عام کلمه، موفق بودند. دولت تونس کم و بیش بیسوادی را برانداخت و در زمان بورقیبه و بن علی از نظر ظواهر اجتماعی جامعه مدرنی ایجاد شد. جامعه ای که هم درآمد سرانه بالایی داشت و هم در حال توسعه بود و به لحاظ رشد توسعه انسانی، بالاترین رتبه را در بین کشورهای عربی و شاید هم افریقایی بدست آورد. البته بستگی دارد توسعه چگونه معنا شود؛ اگر به معنی کمّی آن در نظر گرفته شود جایی مانند تونس تا اواخر دوران بن علی تجربه کاملا موفقی را پشت سر گذاشت و کاملا بر روی ریل توسعه قرار داشت. ولی با یک حادثه که به گفته خود آنان همان «انقلاب یاسمین» بود، دچار بحران شد که متاسفانه هنوز هم ادامه دارد و احتمالا ادامه خواهد یافت. مشکلات ناشی بعد از رییس جمهور کنونی، بوسعید، عمدتا در نکاتی که گفته آمد، ریشه دارد.

اما مراکش اینگونه نبود. مراکش به مراتب سنتی تر و عقب مانده تر بود ولی سعی می کرد ورودش به زمانه ی جدید را با تاکید بر عناصر هویت ساز خودش انجام دهد.

این عناصر در مراکش چه چیزهایی بودند و آنها دقیقا بر روی چه اموری تاکید داشتند؟

به طور مشخص بر معماری مغربی حتی در حد خانه های شخصی تاکید داشت. در مورد لباس و نیز در مورد آداب و رسوم هم تقریبا به همین کیفیت. یعنی هنوز هم در مراکش خانواده رکن جامعه است و پدر و پدربزرگ، رییس مجموعه خانه هستند و فرزندان و نوادگان مطیع آنان، تا بدانجا که اینان عموما دست پدر و پدربزرگ را می بوسند و مطیع هستند.

مجموع آداب و رسوم و تقالیدشان حتی از نوع موسیقی تا روابط اجتماعی شان، کاملا مغربی است و بر آن تاکید دارند. می دانند چه کسانی هستند و غرورشان غرور مغربی و ملی است و حتی افراد عادی بر آن اصرار دارند. در عین حال مسیله ی حفظ هویت دینی شان نیز مد نظر بوده است؛ هویت دینی با همان ویژگی های خاص مغربی، یعنی به لحاظ فقهی مالکی، و به لحاظ اعتقادی اشعری، و به لحاظ اخلاقی و معنوی صوفیانه. این سه ویژگی پیوسته مدنظر بوده و نوعی وحدت و انسجام اجتماعی و فرهنگی را حتی در بین مهاجران فراوان مغربی و طبقات جدید، ایجاد کرده است. مراکش از جمله کشورهایی است که مهاجرانش کمترین تعارض را با هموطنان خود دارند.

مراکش سعی کرده  نظام دینی خودش را داشته باشد. یعنی توده مردم را قانع کند که به لحاظ دینی به درون مرزها بنگرند و تابع عالمان دینی مراکشی باشند. اول ماه های قمری آنها عمدتا متفاوت با کشورهای همسایه است و بر اساس نظام خاص خود که رویت با چشم غیر مسلح است، تصمیم می گیرند و اعلان می کنند؛ علیرغم تبلیغات سلفیان که اول ماه را به دلایلی اول ماه عربستان و به تعبیر خودشان، حرمین شریفین می دانند. مراکشی ها اصولا برای یقین اول ماه تشکیلات خاصی در استان های مختلف دارند که گزارش آنان در وزارت اوقاف تجمیع و سپس اول ماه اعلام می شود.

از نظر شما اقدامات شخصی مانند بورقیبه در تونس کمکی به توسعه این کشور نکرد؟

در تونس وضعیت به گونه دیگری بود؛ فردی مانند بورقیبه که طراح تونس جدید است عمدتا، هدفش اروپاییزه کردن کشور بود. نتایج سیاست های او در جریان بهار عربی و بعد از آن مشاهده شد. به این معنا که به لحاظ دینی، جامعه مراجع دینی یا موسساتی را که باید برای امور دینی بدان ها مراجعه شود، از دست داده بود. مرکز آموزش های دینی دانشگاه و حوزه معروف زیتونه، و اساسا نظام دینی دیگری وجود نداشت. از همین رو تعداد کسانی که به داعش پیوستند فوق العاده زیاد بود، چه زنان و چه مردان.

البته مسیله، داعشی شدن جوان های تونسی نیست. مسیله همان سخنی است که آقای غنوشی یک بار گفت: «مشکل در این است که به دلیل ضعف دینی عالمان و مراکز دینی ما، جوان های مان همگی متوجه منطقه خلیج فارس هستند» که منظورش عربستان بود و عالمان سلفی مسلک و سلفی اندیش این کشور و این منطقه. اما این حالت در مراکش دیده نمی شود. اگرچه بودند مراکشی هایی که به داعش پیوستند، اما در اینجا به دلیل ضعف مراکز دینی کشورشان نبود، دلایل دیگری داشت که اصولا متفاوت با تونس بود.

هنگامی که تجربه با تاریخ جدید از طریق تاکید به عناصر هویتی به پیش می رود، در نهایت موفق تر است. البته گاهی نیز تجربه با تاریخ جدید به این گونه نیست اما بعدها آن را اصلاح می کنند؛ همچون اقدامی که اردوغان در ترکیه انجام داد و اتفاقا خودش پس از یکی از رفراندوم ها، صریحا گفت که ما بعد از دو قرن به راه درست که منطبق بر هویت و منافع مان است، رسیدیم. و این بیانِ درستی است زیرا عملاً دخالت دادن هویت ترکی به همراه هویت دینی در شکل دادن به جامعه و آینده ترکیه از اواسط دوران اردوغان به مراتب بیشتر شد که یکی از مظاهرش اسلام گرایی کنونی آنها است. ولی واقعیت این است که این اسلام گرایی یک بعد داستان است. در مجموع آنچه را دو دهه ی اخیر در ترکیه شاهد هستیم، این است که گویی در حال بازیابی هویت تاریخی خویش است. درحالی که در دوران نخستین تجربه با تاریخ جدید که به اواخر دوران عثمانی ها بازمی گردد، چنین جریانی یا وجود نداشت و یا ضعیف بود؛ ولی در یک چرخش تاریخی به آن بازگشت و آن را نیرومند و قدرتمند ساخت.

آیا نمونه های دیگری هم وجود دارد؟

نمونه موفق دیگر در این میان، پاکستان است که کوشید از عناصر هویتی خود در ایجاد ناسیونالیسم پاکستانی استفاده کند. البته در پاکستان ماجرا به شکل دیگری درآمد. پاکستان به دلایل مختلف باید توسعه یافته تر از وضع موجودش باشد. علت اینکه آن توسعه یافتگی را به دست نیاورد عمدتا به دلیل سیاست های خاصی است که بعد استقلال آن را پی گرفت و یا مجبور به پی گرفتن آن شد که مهمترینش، رقابت  او است با هند که بخش زیادی از انرژی کشور عملاً مصروف آن شد.

به هرحال یک مراکشی می داند که کیست و تعارضی بین هویت خود و دین و میراث دینی اش احساس نمی کند، بلکه شاهد نوعی هم افزایی هستیم و این سخن چنانکه گفته شد در مورد عموم طبقات صحیح است. این جریان هم به ثبات آنها کمک شایان کرده و هم به برنامه های توسعه ای آنان. جهش ترکیه در دو دهه اخیر نیز تا حدودی به همین علت است. اگرچه زمینه های توسعه این کشور از مدت ها قبل فراهم و ایجاد شده بود، اما قابل انکار نیست که بسیاری از طبقاتی که در حاشیه قرار داشتند به جامعه زنده و پویای این کشور پیوستند و این جریان هم در ارتقاء موقعیت این کشور کمک کرد و هم تعارض های مختلفی را که در متن جامعه وجود داشت، و به ویژه با جامعه مذهبی، از میان برداشت. عمدتا بدین علت که هویت ترکی در کنار هویت دینی قرار گرفت و نه در برابرش.  

بنابر دیدگاه شما تاکید حاکمیت بر روی عناصر فرهنگی، ملی و دینی یک جامعه در برخورد با تمدن جدید عامل موثری است تا آن جامعه با حس خلا با تمدن جدید روبرو نشود، اما در تجربه ای که ایران و یا  بعضی از کشورها داشته اند می بینیم که تاکید حاکمیت نتیجه عکس داده، چطور در مراکش چنین اتفاقی نیفتاده؟

ایران جامعه ای بسیار پیچیده است و تقریبا استثنایی ترین کشور مسلمان است. نه تنها مسلمان بلکه می توان گفت در مجموع جهان سوم. کشور فوق العاده متفاوتی است و متاسفانه کمتر بدین نکته توجه می شود؛ هم در برنامه های کلان توسعه ای و هم در برنامه های آموزشی و رسانه ای و عموم برنامه های اجتماعی. به عنوان نمونه هیچ کشور اسلامی نیست که تاریخ و هویتش تا بدین حد پیچیده باشد. یعنی نوعی دوگانگی وجود داشته باشد. مصر نیز تا حدودی چنین است و یا می تواند چنین باشد، اما در مورد ایران بسیار چشمگیرتر است. این دوگانگی در گذشته تاریخی ملموس نبود ولی در دوران جدید به دلایل مختلفی خود را نشان داد.

مشکل اینجاست  که کسانی که در حاکمیت بودند نخواستند از طریق صحیح این دوگانگی را کمرنگ کنند. بلکه به گونه ای برخورد کردند که عملا تشدید شد. اینکه هویت ایرانی در درون خود دارای نوعی دوگانگی بوده، حرفی نیست ولی در دوران جدید است که این جریان پدیدار شده و به صحنه آمده است. در بین هیچ کدام از کشورهای مسلمان چنین حالتی وجود نداشته است.

حتی در کشوری مانند مصر با آن عقبه تمدنی بزرگ؟!

کشوری مانند مصر علیرغم تاریخ قدیمش که مربوط به دوران فراعنه است، این دوگانگی چندان وجود ندارد اگرچه در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم کسان و گروه های کوچکی بودند که هویت خود را فرعونی تعریف می کردند، اما به سرعت و به کلی از صحنه خارج شدند. تعریف هویت مدیترانه ای و اروپایی برای مصر طرفداران به مراتب بیشتری داشت. چراکه بعد از فراعنه چند دهه ایرانی ها و سپس یونانی ها و بعداز ایشان رومی ها بر این کشور مسلط بودند و زمان ورود مسلمانان، عملا مصر بخشی از امپراتوری روم بود. بنابراین اگر هم نگوییم آن هویت فرعونی مصر از بین رفته بود، ولی آنچه که در مقابل اسلام سقوط کرد عملاً مصرِ رومی بود و نه مصرِ فرعونی. مضافا که مصر حتی در بخش مسیحی اش هم زبانش را به کلی تغییر داد و زبانشان عربی شد.

به بیان دیگر شرایطی که در مصر وجود داشت علیرغم عقبه چند هزاره ساله فرعونی اش، آن عقبه، عقبه ای نبود که در مقابل اسلام قرار گرفته باشد. مصر اولا مستعمره بود و آمدن اسلام برای او جریانی آزادی بخش محسوب می شد. اما در ایران داستان به گونه ای دیگر بود. علیرغم ظلم و تبعیض اواخر دوران ساسانی، بالاخره کشور از آن خود ایرانی ها بود. مضافا که آمدن عرب ها به ایران در مواردی صلح آمیز بود و در عموم موارد به صورت تهاجمی و با جنگ همراه بود.  بعد از آن جنگ های اولیه و به ویژه در دوران اموی ها، رفتارشان با ایرانی ها بسیار ظالمانه و توهین آمیز بود. به هر حال این دوگانگی که در هویت ایرانی وجود دارد در سایر کشورهای مسلمان وجود ندارد. سایرین کم و بیش با اسلام است که متولد می شوند. اگر هم نگوییم متولد، با اسلام است که خلاق و به اعتباری متمدن می شوند.

البته در قرون بعدی معمولا پادشاهان ایران به عقبه تاریخی این سرزمین توجه داشته اند و به اینکه میراث دار امپراتوری بزرگی هستند، اشعار داشتند از سامانیان گرفته تا آل بویه. و حتی پادشاهانی که بعضا ترک زبان بودند. ولی این امر موجب تعارضی هویتی بین هویت قبل و بعد اسلام نشده بود و همه را در امتداد هم می دیدند. در دوران جدید است که این دوگانگی بروز پیدا می کند. تقریبا می توان گفت در زمان ناصرالدین شاه است که معدودی از شاهزاده های قاجار به آن سابقه تاریخی قبل اسلام اشعار می یابند و کم و بیش این دو را در برابر یکدیگر قرار می دهند. و این جریان پیوسته افزایش می یابد و در دوره مشروطه تقریبا بخش زیادی از به تعبیر آن زمان منور الفکرها را، تحت تاثیر قرار می دهد و همین ها زمینه ساز روی کار آمدن پهلوی اول شدند.

سیاست عمومی پهلوی اول توسط حلقه ای از همین منورالفکرهایی تنظیم می شود که در کنارش بودند و به او مشورت می دادند. متاسفانه آن خطی که داده می شد نه تنها به لحاظ فرهنگی، بلکه به لحاظ اجتماعی و سیاسی هدفش عملاً نفی اسلام به نفع ایران قبل اسلام بود. این درحالی است که ایرانی ها در عمق جان شان مسلمان بودند. مضافا که استبداد پهلوی اول به گونه ای بود که حتی طرفدارانش هم از او گله و شکایت داشتند. این وضعیت در دوره قاجار و پیش از آن وجود نداشت. استبدادی که خواهان ارایه تعریف جدیدی از هویت ایرانی بود.  

بنابراین رویکرد غلطی در قبال هویت ایرانی شکل می گیرد که بعد از آن، عملاً تشدید می شود. متناسب با آن، مقاومت گروه های مذهبی در مقابل این گرایش، شکل می گیرد ؛ مشکل دیگر این بود که کسانی که به ایران قبل اسلام تکیه می کردند، تصوری از آن در معنای علمی اش نداشتند و فقط تحت تاثیر احساسات قرار گرفته بودند و اصولاً تلقی درستی در مورد اهمیت و یا ویژگی های دوره ساسانی و اشکانی و هخامنشی نداشتند.

ما در ایتالیا نیز شاهد چنین احساساتی نسبت به تاریخ شان هستیم!

بلی، بعد از وحدت ایتالیا در اواخر قرن نوزدهم (البته قبل از آن هم بودند) کسان زیادی هستند که در پی کشف و حتی احیای امپراتوری روم قدیم اند ولی واقع این است که در بین این افراد، عالمان درجه ی اول مهمی وجود داشت. امپراتوری ایران چیزی معادل امپراتوری روم است اما کمّ و کیف عالمان ایتالیایی طرفدار روم قدیم اصولا قابل مقایسه با عالمان یا منورالفکرانی که در ایران بودند و در پی آن امپراتوری قدیم بودند، نبود. آن رویکرد نسبت به ایران قدیم واکنشی دینی را موجب شد و بعد از پهلوی اول هر دو جریان به نوع دیگری ادامه یافت و این ویژگی استثنایی را که به طور طبیعی وجود داشت و هماهنگ بود، تبدیل به بن بست بزرگی کرد که در حال حاضر شاهد آن هستیم. یعنی شرایط به گونه ای گشته که طرفین نه اینکه زبان یکدیگر را نمی فهمند بلکه عملا در مقابل یکدیگرند. بنابراین ایران به معنی درست کلمه شرایط کاملا متفاوتی دارد و آنچه که به عنوان راه حل بعضا توسط طرفین پیشنهاد شده، بیش از اینکه به حل مشکل کمک کند به تشدید آن انجامیده است.

به هرحال ما نباید و نمی توانیم هویت تاریخی را در برابر هویت دینی مان قرار دهیم. اصولا این دو در آنجا که به هویت ما بازمی گردد، تقابلی ندارند و برای قرن ها در کنار یکدیگر بوده اند و بلکه هم افزایی داشته اند. شما کمتر ملتی را می توانید سراغ بگیرید که تاریخ و خصوصیات او و بلکه ستایش از او هم در کتب تاریخی یونان و روم قدیم آمده باشد و هم در متون مقدسی همچون تورات و بلکه انجیل. در سنگ تراشی های موجود در شهر رم که به نوعی گزارش جنگ های گذشته است و یا بناهای یادبودی برای پیروزی شان در جنگ، به وفور مواردی وجود دارد که به ایران بازمی گردد. چنانکه در برخی از کلیساهای قدیمی این شهر آرامگاه های شهدای ایرانی مسیحی شده در قرون نخستین وجود ددارد. این همه بخشی از تاریخ و هویت ما است و همین آثار را در شبه قاره هند و در شرق آسیا از چین و تایلند گرفته تا ژاپن می توان سراغ گرفت.

آیا هویت مغربی چیزی غیر از هویت اسلامی شان است؟

هنگامی که اسلام وارد شمال افریقا می شود تمامی کشورهای شمال افریقا تا موریتانی تحت تسلط رومی ها بودند و سلطه رومی ها در این منطقه به گونه ای بود که به دریای مدیترانه «دریاچه رومی» می گفتند؛ چراکه اطراف مدیترانه همه تحت تسلط روم بود. البته این جریان عمدتا مربوط است به روم قبل از تقسیم آن به روم شرقی و غربی. علیرغم اینکه برخی مغربی ها به ویژه بربرهایشان اصرار دارند که ما قبل از اسلام تمدنی داشتیم اما باید گفت این تمدن ، محلی و موردی بوده و اهمیت چندانی نداشته است. این تمدن غیر از تمدنی است که مثلا در خود شهر رم و یا در مداین وجود داشت. البته بعد از اسلام مغرب به یک پایگاه بزرگ علمی و آموزشی تبدیل می شود. به ویژه در جنگ آوری بسیار می درخشند و سلسله های مهمی به وجود می آورند. امارت های اسلامی ای که در اسپانیا و آندلس تشکیل شد، همگی با پشتیبانی مغربی ادامه یافت.

بنابراین هویت مغربی تا آن مقدار که قابل اشاره است عملاً عقبه اسلامی دارد و این پیشینه نیز قابل ستایش است. البته این پذیرفته است که به طور طبیعی مغربی ها و تونسی ها تفاوت هایی دارند اما نکته مهم به سیاست های ملک حسن و بورقیبه بازمی گردد. ملک حسن شخصیت خاصی دارد و عمیقا تحت تاثیر آداب و رسوم ریشه دار کشورش بود. خود مغربی ها می گفتند حافظ بخش زیادی از قرآن و ملتزم به ادعیه بوده است. در کودتایی که علیه اش صورت گرفت و به هواپیمایش شلیک شد، خودش می گوید : “دعاهایی که مادرم به من یاد داده بود می خواندم و همان بود که مرا نجات داد”.

من خود معلم قرآن دخترهایش را می شناختم؛ او می گفت: هر از چندگاهی دختران او تماس می گیرند و به سوالات و اشکالاتشان در مورد قرآن پاسخ می دهم. مقصود اینکه به آداب ، رسوم و اخلاق شان ملتزم هستند. این خصوصیت را در توده مردم می توان دید برای نمونه مغربی ها همگی به روزه ماه رمضان ملتزم هستند، خانم هایشان به هنگام ماه رمضان کاملا پوشیده تر ظاهر می شدند ، نه اینکه حتما با چادر و روسری باشند، ولی کاملا مشخص بود که ایام ماه رمضان است. یا مثلا برای عید قربان همه بدون استثناء به سنت قربانی ملتزم بودند. حاکمیت نیز در اینکه این آداب و رسوم را تقویت کند، مصمم بوده و هست. همان نعلین زرد و لباس خاص و جلابه مغربی را تبدیل به لباس رسمی کرد. این لباس رسمی نه فقط توسط مذهبی ها پوشیده می شود، بلکه همگان و تمامی مقامات از آن استفاده می کنند و بلکه بدان افتخار می کنند.

311311